น้ำแม่แจ่มหรือชื่อเดิมแม่น้ำสลักหินบริเวณออบหลวง หากข้ามสะพานเหนือออบหลวงเดินไปทางด้านซ้ายมือคือดินแดนมนุษย์สมัยก่อนประวัติศาสตร์ที่สำคัญที่สุดของภาคเหนือตอนบน
ระหว่างที่ข้าพเจ้าเดินทางกลับมาจากการเยี่ยมพี่น้องปกาเกอญอที่แม่ซา อ.แม่แจ่ม จ.เชียงใหม่ ซึ่งกำลังต่อต้านการสร้างเขื่อนแม่แจ่ม ผมได้มีโอกาสนำนิสิต CD เข้าไปศึกษาแหล่งโบราณคดีที่ออบหลวง ซึ่งอยู่ฝั่งซ้ายของลำน้ำแม่แจ่มทางตอนล่างของลุ่มน้ำ
ที่นี่มีหน้าผาชื่อผาช้างที่นักโบราณคดีชาวไทยและฝรั่งเศส คือ นายสายันห์ ไพรชาญจิตน์ ดร.มารีแอล ซังโตรนิ และ ดร.จอง ปิแอร์ ปอโทร ระบุว่าเคยเป็นที่อยู่อาศัย ที่พักแรม และสถานที่ประกิบพิธีกรรมของมนุษย์สมัยหินกลางเมื่อประมาณ 28,000 ปีมาแล้ว และมีการใช้ประโยชน์ต่อเนื่องมาถึงสมัยโลหะตอนปลายและสมัยประวัติศาสตร์
การสำรวจของนักโบราณคดียังพบร่องรอยการอยู่อาศัยของมนุษย์สมัยหินกลางในสังคมเก็บของป่าล่าสัตว์ มีเครื่องมือหินกระเทาะ และกระดูกสัตว์ที่มนุษย์จับมากินและทิ้งไว้จำนวนมากและได้ทำการกำหนดอายุด้วยวิธี Tandetron พบว่ามีอายุ 28,000 ปีมาแล้ว ที่นี่จึงเป็นแหล่งโบราณคดีสมัยหินกลางที่เก่าแก่ที่สุดในภาคเหนือตอนบน
ที่ผาช้างยังมีภาพเขียนสีสีแดงแกมดำเข้มและสีขาวที่สันนิษฐานว่าเป็นภาพที่วาดโดยมนุษย์สมัยหินใหม่และสมัยโลหะได้เข้ามาประกอบพิธีกรรมในบริเวณนี้เมื่อราว 2,500-3,000 ปีมาแล้ว
ห่างลงมาระหว่างผาช้างกับออบหลวง นักโบราณคดีชาวไทยและฝรั่งเศส ขุดค้นพบหลุมฝังศพและโครงกระดูกของมนุษย์สมัยโลหะตอนปลาย (สำริด) ทำให้บริเวณนี้เป็นแหล่งหลักฐานทางโบราณคดีและประวัติศาสตร์ที่สำคัญยิ่งของภาคเหนือ
ขณะที่ชาวบ้านที่บ้านแม่ซาได้บอกกับข้าพเจ้าว่า บริเวณภูเขาสูงทางตอนกลางของลุ่มน้ำ มีซากโบราณสถานหลายแห่ง และคาดว่าเคยมีคนกลุ่มชาติพันธุ์ลั๊วเข้ามาตั้งถิ่นฐาน ซากโบราณสถานเหล่านี้ได้ถูกทำลายไปจำนวนมากจากการเข้ามาขุดค้นของนักล่าสมบัติ และปัจจุบันก็ไม่ได้มีการสำรวจอย่างจริงจัง
หลักฐานทางโบราณคดีและประวัติศาสตร์ข้างต้นนี้ แสดงให้เห็นว่าลุ่มน้ำแม่แจ่มคืออู่อารยธรรมที่สำคัญของภาคเหนือตอนบน และข้าพเจ้ายังเห็นอีกว่าแหล่งโบราณคดีและประวัติศาสตร์ของลุ่มน้ำแม่แจ่มยังอาจเชื่อมโยงกับลุ่มน้ำปิงโดยเฉพาะบริเวณที่น้ำแม่แจ่มไหลลงไป ซึ่งบริเวณนี้ถูกทำลายไปแล้วจากการจมอยู่ใต้น้ำของเขื่อนภูมิพล
ในปัจจุบัน กรมชลประทานกำลังผลักดันเขื่อนแม่แจ่ม ซึ่งตั้งอยู่ทางตอนบนของบริเวณนี้ แม้ว่าจะไม่ทำให้ถูกน้ำท่วมเพราะอยู่ใต้เขื่อน แต่การสร้างเขื่อนก็จะทำลายลักษณะทางกายภาพของลุ่มน้ำแม่แจ่มที่ถือว่าเป็นแหล่งอารยธรรมที่สำคัญของมนุษยชาติ
แทนที่จะทำลายลุ่มน้ำด้วยโครงการเขื่อนขนาดใหญ่ ข้าพเจ้าคิดว่าเราควรปกป้องรักษาและมีการศึกษาทางโบราณคดี และประวัติศาสตร์ทั้งด้านโบราณคดีและประวัติศาสตร์สังคมในแอ่งแม่แจ่มอย่างจริงจัง เพื่อให้เป็นแหล่งเรียนรู้ทางด้านโบราณคดีและประวัติศาสตร์สำหรับคนรุ่นต่อไป
ภาพเขียนสีบริเวณผาช้างที่สันนิษฐานว่าเกิดจากการประกอบพิธีกรรมของมนุษย์สมัยประวัติศาสตร์ 2,500-3,000 ปี
หลุมศพที่พบโครงกระดูกมนุษย์สมัยโลหะตอนปลาย (สำริด)
